Yurdumuzun kuzeyinde, Karadeniz Bölgesinin Orta Karadeniz Bölümünün iç kesiminde yer alan Tokat İlimizi ilk kez yaklaşık bir yıl önce, Kasım 2024'de ziyaret ettim ve çok sevdim. Bitki örtüsü açısından zengin doğası, çok çeşitli sebze ve meyvelerin yetiştiği verimli toprakları, insanları ve tarihsel zenginliğiyle Tokat, mutlaka görülmesi gereken illerimizden biri. Merkez dışında Niksar, Turhal ve Zile İlçelerini de gezdim ve hayran kaldım. Özellikle Niksar'ın ve Zile'nin merkez yerleşimleri, tıpkı Tokat Şehir Merkezi gibi her adımı tarih kokuyor, evlerinin mimarisi, sokakları insana huzur katıyor. Adeta, Anadolu'nun bağrında bir açık hava hava müzesi olan Tokat ve ilçelerine ilişkin paylaşımlarımı, aralıklarla sosyal medya hesaplarımda yayınlıyorum. Bu blog sayfamda ise özel bir çalışma yapıp, geçmişten, atalarımızdan bize miras kalan, insanoğlunun en temel ihtiyacı olan suyu bizlerle buluşturan Tokat Şehir Merkezindeki tarihî çeşmeleri kısaca tanıtmak istedim. Belki eksiğim vardır, ancak Tokat Merkezde toplam 15 adet tarihî çeşme saptayabildim. Şimdi bu çeşmelerimizi, çektiğim fotoğraflar ve haklarında kısa bilgilerle sizlere sunuyorum. Umarım keyifle okursunuz...
1) Bekir Paşa Çeşmesi
Kabe-i Mescid Mahallesi'nde, Kuyumcular Çarşısının yakınında, Bekir Paşa Sokak'a, sokağın Kuyumcular Caddesi ile birleştiği güney yönünden girer girmez sağ kanatta, oldukça zarif bir çeşme çarpar gözünüze.
Çeşmenin kitabeliğinin içi boş olduğundan yapım tarihi ve banisi bilinmez. Mehmet Mercan ve Mehmet Emin Ulu tarafından 2003 yılında hazırlanan "Tokat Kitabeleri" adlı eserde, bu çeşmenin isminin Bekir Paşa Çeşmesi olduğu ve 1596 yılında inşa edildiği belirtilmiş, ancak kaynak bildirilmemiştir. 
Çeşmenin mimarî üslubu ve süslemeleri, daha çok 18.yy sonu-19.yy başı Osmanlı Çeşmelerini andırmaktadır. Tokat tarihinde Bekir Paşa ise (Bekir Sıtkı Paşa), 1897-1902 tarihleri arasında Tokat Mutasarrıflığı (Tokat Sancağının yöneticisi) yapmıştır. Kısacası, çeşmenin yapım tarihi ve banisi hakkında bir belirsizlik söz konusudur.
Çeşme, iki adet mermer blok ve taş bir kurnadan oluşmakta olup, 130 cm. yüksekliğinde, 58 cm. genişliğindedir.
Çeşmenin kurnası ise köşeleri yumuşatılmış bir dikdörtgen biçimindedir.
2) Ali Paşa Hamamı Çeşmesi
Çeşme, tamamen, hamamın cephesinde aynısı kullanılan kesme taştan inşa edilmiştir.
Basık bir sivri kemeri vardır. Çeşmenin tek süsleme öğesi bu sivri kemerin kilit taşında yer alan kabartma gülbezek motifidir.
Bir adet musluğu ve dikdörtgen biçimli geniş bir kurnası vardır ve suyu akmaktadır.
3) Taşhan Avlusundaki Çeşme
Tokat'ın en ünlü hanlarından, Vovyoda Han olarak da bilinen, 1626-1632 yılları arasında inşa edilmiş Taşhan'ın avlusunda yer alır. Mimarî öğelerinden yola çıkarak, çeşmenin Taşhan'dan epey sonra 19.yy'da inşa edildiği düşünülmektedir.
Özellikle üzerindeki süslemelerin zenginliği ile dikkat çeken çeşme, dikdörtgen planlı olup, dikdörtgen biçimli bir ayna taşı, bu ayna taşını taşıyan bir kaide ve kaidenin ortasında, kaideyle aynı yükseklikte, yine dikdörtgen formlu bir kurnadan oluşmaktadır.
Çeşme, yaklaşık 1 metre yükseklikte olup taştan inşa edilmiştir.
Ayna taşı, üç yönden iki sıra profille çevrilmiştir. Bu profillerin hemen altında, ayna taşının yukarısında ve her iki tarafında birer adet kabartma çiçek motifi bulunur. Ayna taşının orta kısmında halat biçimli bir silme sayesinde bir kemer görüntüsü sağlanmıştır. Kemerin dış kısımları yaprak ve dal motifleri, iç kısmı ise ağaç, çiçek, dal, yaprak ve nar motifleriyle süslenmiştir. Ayrıca, kemerin dışında, hemen üstünde, karşılıklı iki dal üzerine oturmuş birer kuş motifi de bulunur.
Çeşmenin kurnası ise 122 X 59 cm ölçülerindedir. Kurnanın üst kısmı bir sıra kurt dişi motifiyle, üzeri ise yaprak motifleriyle süslüdür.
4) Rüstem Çelebi Camii Çeşmesi
Tam olarak yapım tarihi bilinmeyen, ancak mimarî öğeleri ve yapı tekniğinden yola çıkarak 15.yy'da inşa edildiği saptanan ve Güdük Minare Camii olarak da bilinen Rüstem Çelebi Camii'nin önünde yer alan ve ne yazık ki bugün, önemli bir bölümü yer altında kalmış olan bu çeşmenin de camiyle birlikte 15.yy'da yapıldığı düşünülmektedir.
Yuvarlak kemerli, sade bir çeşmedir. Kemerinde, kırmızı ve beyaz renkte taşlar sırayla dizilmiştir ki bu özelliğiyle Tokat'ta, renkli taşlara sahip tek çeşmedir. Kemer ile ayna taşı arasındaki alan tuğla ile örülmüştür. Ayna taşının ise kesme taştan yapıldığı anlaşılmaktadır. Ne var ki ayna taşının büyük bir bölümü ve kurnası yer altında kalmıştır.
Kitabesi mevcut değildir ve suyu akmamaktadır.
.jpg)
1904 ile 1938 arası bir tarihe ait bu eski fotoğraf, Fransız mimar, sanat tarihçi ve seyyah Albert Gabriel tarafından çekilmiştir.
5) Alaca Mescit Çeşmesi
Camiikebir Mahallesinde, 1300 yılında, Selçuklu Döneminde inşa edilmiş olan Alaca Mescit'in avlu duvarının dış cephesinde yer alır.
İnşa tarihi ve banisi ne yazık ki bilinmemektedir. Zira, üzerinde yer alan kitabe, yine bu mahallede bulunan ve bugüne gelemeyen bir çeşmeden sökülüp bu çeşmenin üzerine taşınmıştır.
Mimarî öğelerinden yola çıkarak, çeşmenin16.yy'da yapılmış olabileceğini düşünüyorum.
Kesme taştan inşa edilmiş, sivri kemerli çeşmede herhangi bir süsleme öğesi bulunmamakta. Bir tanesi kırılmış iki adet musluğu, düz, sade bir ayna taşı ve ayna taşının hemen yukarısında hayli küçük bir maşrapa boşluğu mevcut. 
Her iki yanında birer dinlenme sekisi bulunan ve kısmen yol seviyesinin altına inmiş olan teknesi kare biçimli. Çeşmenin alınlık bölümünde, aynı mahalledeki yıkılmış olan diğer çeşmeden taşınan kitabe bulunuyor. Çatı ya da sundurma gibi herhangi bir koruma öğesi mevcut değildir.
Her iki yanında birer dinlenme sekisi bulunan ve kısmen yol seviyesinin altına inmiş olan teknesi kare biçimli. Çeşmenin alınlık bölümünde, aynı mahalledeki yıkılmış olan diğer çeşmeden taşınan kitabe bulunuyor. Çatı ya da sundurma gibi herhangi bir koruma öğesi mevcut değildir.
Çeşmenin suyu akmaktadır.
6) Ulu Cami Çeşmesi
İlk olarak 12.yy sonlarında, Dânişmendliler tarafından yaptırılan, 1679 yılında Sultan 4.Mehmet tarafından, yıkılmış olan caminin yerine yeniden inşa ettirilen, Camiikebir Mahallesi'ndeki Ulu Cami'nin kuzey batısında, avlu duvarının dış cephesinde yer alan çeşme, üzerindeki kitabeden anlaşıldığı üzere 1802-1803 yıllarında (Hicrî 1217) inşa edilmiştir.
Taştan yapılmış, oldukça sade üsluptaki çeşmenin, tek bir blok halinde, dikdörtgen biçimli bir ayna taşı vardır. Ayna taşı, içinde sadece inşa tarihinin yazdığı bir kitabenin bulunduğu bir kaş kemer motifi ile hareketlendirilmiştir. 130 X 76 cm ölçülerinde, 90 cm yüksekliğindeki çeşmenin dikdörtgen biçimli, taştan yapılmış bir kurnası bulunur.
Çeşmenin sonradan eklenmiş demir bir musluğu vardır ve suyu akmaktadır.
7) Paşa Hamamı Çeşmesi-1
1434 yılında Yörgüç Rüstem Paşa tarafından yaptırılan Paşa Hamamının kuzeye bakan cephesinde yer alır. Hamamla birlikte inşa edildiği düşünülen yaklaşık 600 yıllık bir çeşmedir.
Taştan inşa edilmiş, yuvarlak bir kemerli bir çeşmedir. Ayna taşı üzerinde küçük bir maşrapa boşluğu bulunur. 
Ne yazık ki çeşmenin çok büyük bir kısmı zemin seviyesinin altında, toprağa gömülü bir vaziyettedir.
8) Paşa Hamamı Çeşmesi-2
1434 yılında Yörgüç Rüstem Paşa tarafından yaptırılan Paşa Hamamının doğuya bakan duvarı üzerinde, hamamdan epey sonra (muhtemelen 19. ya da 20.yy) kesme taş ve harç kullanılarak yapılmış bir çeşmedir. Bir adet musluğu, iki yanında birer dinlenme sekisi bulunan dikdörtgen biçimli büyük bir teknesi vardır. 
Suyu akmaktadır.
9) Takyeciler Camii Batısındaki Çeşme
15.yy eseri Takyeciler Camii'nin, biri batısında, diğeri kuzeyinde iki adet çeşme bulunur. Bu çeşmelerden, caminin batısında bulunanı 1911 yılında inşa edilmiştir.
Çeşmenin üst kısmı, kemeri ve kurt dişi dolgulu frizden oluşan saçağı tuğladan, ayna taşı ve teknesi ise beyaz taş bloktan yapılmıştır. Yuvarlak bir kemeri vardır.
Ayna taşı süslemesiz ve sade, teknesi dikdörtgen biçimlidir. Teknesinin önünde, dolu savağı olarak da anılan, fazla suyun tahliye edilmesine yarayan bir boşluk, çeşmenin önünde, yerde ise fazla suyun içine aktığı, ortası delik metal bir kapak bulunur.
Ayna taşı süslemesiz ve sade, teknesi dikdörtgen biçimlidir. Teknesinin önünde, dolu savağı olarak da anılan, fazla suyun tahliye edilmesine yarayan bir boşluk, çeşmenin önünde, yerde ise fazla suyun içine aktığı, ortası delik metal bir kapak bulunur.
Çeşmenin, bir adet musluğu vardır.
Sekiz mısralık kitabesi, mavi bir zemin üzerine sekiz ayrı kartuş içine işlenmiştir.
Bu kitabede Osmanlıca olarak:
''Çeşme-sari bak lisânı hâl ile
Söylüyor her dem sana atşân-ı sebil
Gel tahâret eyle pâk et kalbini
Bul huzuru da namazı öyle kıl
Kıldı erbâb-ı mürüvvet ittifak
Ettiler icrâ bu câya selsebil
Hall-işüphe et oku tarihini
Erdi bin üçyüz dahi otuza yıl (Miladî 1911)
Ameli Muhammed''
Günümüz Türkçesiyle ise:
''Su akan çeşmeye bak, lisanı hal ile
Söylüyor her zaman sana susamışlığını
Gel temizle kalbini abdest ile
Huzuru bul da namazı öyle kıl
Güzel insanlar ittifak etti,
Bu yere bu çeşmeyi akıttılar
Şüpheni yok et, oku tarihini
Ulaştı bin üç yüz otuza yıl (Miladî 1911)''
yazmaktadır.
Çeşmenin suyu akmaktadır.
10) Takyeciler Camiinin Kuzeyindeki Çeşme
Takyeciler Camii'nin batısının dışında, kuzeyinde de bir çeşme bulunur.
Günümüzde sadece ayna taşı ve kurnadan ibaret kalmış olan bu çeşme, blok taştan inşa edilmiştir.
Kitabesi olmadığı için yapım yılı ve banisi bilinmemektedir. Ancak, 19.yy eseri olduğu tahmin edilmektedir.
Çeşmenin cephesinin iki yanında kurt dişi dolgulu profillerle, yüzeysel bir niş oluşturulmuştur. Çeşmedeki tek süsleme öğesi, ayna taşının üzerinde yer alan iki adet servi motifidir. Bu motiflerin hemen yukarısında iki tane musluk bulunur.
Çeşmenin kurnası dikdörtgen biçimlidir. Kurnanın önünde küçük bir dolu savağı (gider deliği) yer alır.
Çeşmenin suyu akmaktadır.
11) Sultan Hamamı Çeşmesi
Tıpkı Ali Paşa Hamamı, Pervane Hamamı, Paşa Hamamı, Mustafa Paşa Hamamı gibi Tokat'ın tarihî hamamlarından biri olan, 800 yıllık, 13.yy eseri Sultan Hamamının avlusunda bir de tarihî çeşme bulunur. Çeşmenin yapım tarihi ile ilgili bir bilgi bulamadım ne yazık ki. Hamamla birlikte 13.yy'da da inşa edilmiş olabilir, daha sonraki yüzyıllarda da hamamın dış cephesine eklenmiş olabilir.
Klasik üslupta, tuğladan örülmüş olan çeşme, sivri kemerlidir. Mermerden yapılmış, dikdörtgen biçimli bir teknesi vardır ve suyu akmaktadır.
12) Çoksular Sokak Çeşmesi
Cemalettin Mahallesinde, Çoksular Sokak ve Turhan Sokak'ın köşesinde, oldukça harap durumda olan bu çeşmenin kitabesi olmadığı için yapım tarihi bilinmese de, mimarî özelliklerinden yola çıkarak 19.yy'a ait bir Osmanlı Dönemi çeşmesi olarak kabul edilir.
Kesme taştan, sade bir üslupla inşa edilmiş olan çeşmenin tuğladan örülmüş sivri bir kemeri vardır. Bu kemerin altında, aynı şekle sahip, bu kez kesme taştan yapılmış bir kemer daha bulunur. Ayna taşı hizasından itibaren yer altına gömülmüştür. Tuğladan örülü sivri kemerinin bir kısmı kırılmış, çeşmenin cephesini oluşturan taşların bir bölümü yıkılmıştır. Ziyaret ettiğim Kasım 2024 tarihiyle, Dört Lüleli Çeşme ile birlikte, Tokat'ın en kötü durumdaki iki çeşmesinden biri olduğunu söyleyebilirim.
13) Dört Lüleli Çeşme
Cemalettin Mahallesi'nde, adını verdiği Dört Lüleli Sokak ile Saadet Sokak'ın birleştiği noktada yer alan bu çeşme, belki de ziyaret ettiğimde etrafını kaplayan sonbahar yapraklarının oluşturduğu panoramadan olsa gerek, beni en çok etkileyen Tokat çeşmesi oldu.
19.yy'da inşa edildiği bilinen, ancak banisi belli olmayan çeşme, tamamen kesme taştan inşa edilmiş. Yuvarlak bir kemeri var, ayna taşı üzerinde dört adet lüle (musluk) deliği olduğu bilinmektedir (yapraklar kapattığı için fotoğraflayamadım). Bu deliklerin hemen üzerinde ise bir adet küçük bir maşrapa boşluğu bulunuyor. Çeşmenin ayna taşı seviyesinden aşağısı toprağa gömülmüş durumda ve suyu akmıyor.
14) Ebu'l Kâsim-ı Tusî (Ali Tusî) Türbesi Çeşmesi
Selçuklu hükümdarı 1.Alaeddin Keykubat'ın veziri Ebu'l Kasım Tusî tarafından, kendisi hayattayken 1234 yılında inşa ettirilen türbenin Sulu Sokak'a bakan ön cephesinin üzerinde yer alır. Türbe, halk arasında daha çok Ali Tusî Türbesi olarak bilinir ancak bu isim türbede yatan Ebu'l Kâsım Tusî'nin babasına aittir.
Çeşme, türbenin yapımından yüzyıllar sonra (Osmanlı Dönemi olmalı), duvar oyularak yapılmıştır. Yuvarlak bir kemeri vardır ve taştan inşa edilmiştir. Bir bölümü yer seviyesinin altında kalmıştır ve suyu akmamaktadır. 
15) Mevlevihane Bahçesindeki Çeşme
Tokat Mevlevihanesinin bahçesinde bulunan bu çeşmeyle ilgili ne yazık ki herhangi bir bilgi bulamadım. Klasik üslupta, taştan inşa edilmiş olan çeşmenin şekilli bir çerçeve içine alınmış olan ayna taşının iki yanında birer servi ağacı motifi, ayna taşının yukarısında ise bir çarkıfelek motifi bulunuyor. Çerçevenin dış kısmında ise birer çiçek motifi yer almakta. Çeşmenin alınlık bölümünde besmele ve tek satırlık kitabe bulunuyor. Musluğunun üzerinde çok küçük, etrafı şekilli bir çerçeveyle çevrilmiş küçük bir maşrapa boşluğu var. Çeşmenin kurnası ise dikdörtgen biçimli.
Mevlevihanenin inşa tarihi 18.yy, ancak çeşmenin kitabesinde Hicrî 1327 yılı tarihi okunmakta. Bu da, Miladî olarak 1909-1910 yıllarına denk geliyor.
Faydalandığım kaynak: Tokat Sempozyumu (Cilt 2, Prof. Dr. Ali Açıkel, Yrd. Doç. Dr. Samettin Başol, Yrd. Doç. Dr. Ali Osman Solmaz, Öğrt. Gör. Murat Hanilçe, 2012)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder